بازدید از ده هزار نمونه، در موزه جانورشناسی دانشگاه فردوسی

برخی ها می گویند طاقت دیدن جانوران بی جان را ندارند. برای همین پایشان نمی کشد بروند موزه و حیوانات خشک شده را ببینند. برخی دیگر اما با شوق و علاقه می روند و از آنچه می بینند به وجد می آیند. 

در هر صورت، خیلی از ما در همه عمرمان فرصت دیدن بسیاری از جانوران را پیدا نمی کنیم چون آ ن ها زیستگاه های متنوعی دارند و از دید ما پنهان هستند اما موزه ها این امکان را به ما می دهند. 

از آن گذشته در موزه های جانورشناسی می توان برخی نمونه های منقرض شده را هم دید. در موزه دانشکده علوم دانشگاه فردوسی حدود 10 هزار نمونه از گونه های متنوع نگهداری می شود.

 این موزه سال 1345 تأسیس رسمی شده است اما شماری از نمونه های آن قدیمی تر و و مربوط به دهه های 30 و 40 است. قدیمی ترین نمونه نیز به سال 1330 برمی گردد.

انسان ها مالک کره زمین نیستند

توی موزه دانشکده علوم که می ایستی، نمی دانی کجا را نگاه کنی. قفسه های متعدد، چفت هم ردیف شده اند و توی ویترین هایشان پر از جانوراست، از خزنده و جونده گرفته تا پرنده و پستاندار. بالای این قفسه ها هم تاکسیدرمی پرندگان است و انتهای موزه اسکلت بعضی پستانداران بزرگ جثه به چشم می خورد.

بازدید ما از بخش حشره ها شروع شد. مرتضی منفرد، دانشجوی دوره دکتری رشته جانورشناسی، که برای دادن توضیحات لازم با ما همراه شده بود گفت: «کره زمین بیش از آنکه متعلق به ما شود، در مالکیت حشرات است.

 بیش از 8 میلیون گونه در کره زمین شناخته شده است که از این میان 70 درصد گونه های خشکی زی را حشرات تشکیل می دهند. تنها یک راسته از آن ها به نام قاب بالان 65 درصد حشرات را شامل می شود. از دید جانورشناسی ما انسان ها تنها گونه‎ ای از راسته پریمات ها در رده پستانداران هستیم و فکر می کنیم مالک کل کره زمینیم.»

 بیش از 8 میلیون گونه در کره زمین شناخته شده است که از این میان 70 درصد گونه های خشکی زی را حشرات تشکیل می دهند

بازدید ما این طور شروع شد، با این گفت وگو. هنوز مانده بود تا منفرد بارها سر تأسف تکان دهد و هربار بگوید: «ما بسیار ستم کردیم به جانوران.» توضیحات او از قدیمی ترین جانوران کره زمین شروع شد، از بندپایان و نرم‎تنان.

 ما چشم دوخته بودیم به انواع عنکبوت ها و عقرب ها و این جملات را می شنیدیم: «خرافات زیادی برای این ها در کشور ما وجود دارد. این رتیل را ببینید. به آن شترزنک هم می گویند. اگر روی دست شما باشد نمی تواند گازتان بگیرد. باید طعمه اش را مستقیم بگیرد. می گویند این نیش می زند اما اصلا نیش ندارد فقط گاز می گیرد.»

توی موزه جانورشناسی دانشگاه فردوسی بعد از بندپایان و نرم تنان می توان خزندگان را دید. انواع مختلف مارها، لاک پشت ها و مارمولک ها. منفرد گفت: «ما در خراسان حدود 28 گونه مار داریم. از این تعداد فقط 6 گونه شان سمی است و زیستگاه این ‎ها هم معمولا جایی است که ما انسان ها توی آن مکان ها نیستیم.

 مواجهه ما الان بیشتر با کفچه مار است. زیستگاه کفچه مارها هم توی ارتفاعات جنوبی مشهد است که در حقیقت، ما به محیط زیستش تعرض کرده ایم. ما همه جوره ستم می کنیم به حیوانات، به خصوص با نشناختن آن ها. وقتی بشناسیمشان، ترسمان کمتر و جانمان هم حفظ می شود.»

الگوبرداری از جانوارن در فناوری

بعد از خزندگان نوبت پرندگان شد. گروهی که حدود 150 میلیون سال پیش سروکله شان پیدا شده و صفت خیلی خاصی داشتند: «پرهایی که به آن ها امکان پرواز می داد.» پیش از پرندگان بسیاری از دایناسورها و خزندگان هم پر داشتند اما برای پرواز نبود و برای گرم کردن بدنشان استفاده می شد. 

منفرد گفت: «ستم ما به پرندگان هم کم نبوده. همین الان با وجود جریمه‎های سنگین، باز هم گروهی از پرندگان شکاری ما به کشورهای حاشیه خلیج ‎فارس قاچاق می شوند و به شدت در خطر انقراض قرار گرفته اند.»

وقتی به پرندگان شکاری ای همچون کرکس و عقاب رسیدیم او داستان سم «ددت» را برایمان گفت، سمی که زمانی یکی از اکتشافات مهم بشری بود. کشاورزان و مراکز بهداشتی برای دفع حشرات از آن استفاده می کردند، مادربزرگ ها و پدربزرگ های ما هم، تا اینکه به تدریج آثار مخرب آن بر طبیعت آشکار شد. یکی از اولین نشانه هایش آثار منفی ای بود که روی پرندگان شکاری گذاشته بود: «به دلیل همین سم ها تولید مثل عقاب ها دچار مشکل شد. پوسته تخم ها محکم نبود و نمی توانستند زادآوری موفقی داشته باشند.»

برای هرکدام از نمونه های توی قفسه ها حرف های شنیدنی زیادی بود که ما را مشتاق و بهت زده می کرد. برای نمونه، کینگ فیشر یا ماهی خورک را دیدیم که از روی طراحی منقار آن، ترن های سریع السیر ژاپنی مدل سازی شده اند. جغد را که می بینیم ناخودآگاه به یاد شوم بودنش می افتیم، خرافه ای که در کل جهان رواج دارد. 

عوضش منفرد با نگاه یک جانورشناس به ما می گوید: «همه این ها در کار خودشان درجه یک هستند. وقتی به حرکات حیوان ها دقت می کنی، می بینی تو تنها جاندار هوشمند جهان نیستی. بخش کوچکی هستی و باید ببینی و بیاموزی و غرور مسخره ات را کنار بگذاری. برای نمونه، این کلاغ را نگاه کنید. در یکی از کشورها از این پرنده برای جمع آوری ته سیگارها استفاده می شود، آن قدر که این ها باهوش هستند.»

هوش پرندگان را در نمونه آشیانه های بی نظیرشان هم می شد دید. این ویژگی های مثبت جانوران خیلی کمتر از خرافه ها به چشم ما آمده است. برای نمونه، دیدن کفتار، انزجاری را به یادمان آورد که دلیلی منطقی ندارد. وقتی تَشی را دیدیم، منفرد گفت که بعضی ها آن را شکار می کنند و می خورند چون این خرافه وجود دارد که گوشتش برای درمان فلان بیماری خوب است.

در سالن مجاور موزه، در بخش اختصاصی جوندگان قفسه هایی وجود داشت که داخلش کشوبندی شده بود. در هر کدام از کشوها نمونه پوست های جوندگان و جمجمه تمیزشده آن ها بود و اطلاعات علمی شان نیز نگهداری می شد. در مجموع، حدود 5000 نمونه جونده در این قفسه ها نگهداری می شود. 

همه این مجموعه حاصل بیش از 30 سال فعالیت دکتر جمشید درویش با کمک دانشجویانش بوده است که ما را به راحتی با آینه ای از واقعیت روبه رو می کند. واقعیتی که کمتر در فضای آموزشی معمولمان با آن روبه رو شده ایم.

 در شرایط فعلی به دلیل بحران کرونا بازدید از موزه جانورشناسی دانشگاه فردوسی ممکن نیست، اما در روزهای عادی می توان درخواست بازدید از موزه جانورشناسی را در سایت آن برای هر چند نفر که تمایل دارند ثبت کرد. در بازدیدهای گروهی، راهنما نیز حضور خواهد داشت.